İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün bir sıra yenilikçi texnologiyalar inkişaf etdirilib və istifadə olunur. Bu texnologiyalar həm atmosferdəki istixana qazlarının azaldılmasını, həm də qlobal istiləşmənin təsirlərinin yüngülləşdirilməsini hədəfləyir.

"Operativ Media" iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə istifadə olunan bəzi yenilikçi texnologiyaları təqdim edir:

Karbon tutma və saxlama

Karbon tutma və saxlanma (CCS) texnologiyası: Bu texnologiya karbon dioksidi (CO2) sənaye mənbələrindən və elektrik stansiyalarından toplayaraq, onu yeraltı geoloji formasiya kimi saxlama yerlərində təhlükəsiz şəkildə saxlayır. Bu, atmosferə buraxılan karbon emissiyalarını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.

Karbonun mineralizasiya yolu ilə saxlanması: CO2-in mineralizasiya yolu ilə qaya və digər materiallarla birləşdirilməsi, karbonun uzun müddət saxlanmasına və təhlükəsiz şəkildə zərərsizləşdirilməsinə imkan yaradır.

Azərbaycanda karbon tutma və saxlanma (Carbon Capture and Storage - CCS) texnologiyaları qlobal iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə və karbon emissiyalarının azaldılması sahəsində mühüm bir addım olaraq dəyərləndirilir. Bu texnologiyalar əsasən atmosferə atılan karbon dioksid (CO2) qazını tutmaq və onun yeraltı formalaşmalarda uzun müddət saxlanılmasını təmin etmək məqsədi daşıyır.

Azərbaycan, Paris Sazişinə qoşulan ölkələrdən biridir və burada nəzərdə tutulan məqsədlərə çatmaq üçün karbon emissiyalarını azaltmaq öhdəliyi var. CCS texnologiyaları bu məqsədə nail olmaq üçün effektiv bir vasitə kimi çıxış edir.

Azərbaycan yeraltı qaz yataqları və digər geoloji strukturlar baxımından zəngin bir ölkədir. Bu, karbonun saxlanması üçün uyğun şərait yaradır. 
 

Bərpa olunan enerji mənbələri

 

Günəş enerjisi texnologiyaları: Günəş panellərinin səmərəliliyi artırılır və günəş enerjisindən daha çox enerji əldə etmək üçün yeni materiallar və dizaynlar tətbiq olunur. Məsələn, perovskit günəş hüceyrələri daha ucuz və effektiv enerji istehsal edə bilir.

Külək enerjisi: Külək turbinlərinin effektivliyini artırmaq üçün yeni materiallar və dizaynlar istifadə olunur. Həm də dənizdə qurulan (offshore) külək turbinləri, sahil külək enerjisi sistemləri ilə müqayisədə daha stabil və güclü küləkləri enerji mənbəyi kimi istifadə edir.

Geotermal enerji: Yeraltı istilik mənbələrindən enerji çıxarmaq üçün yeni texnologiyalar, xüsusilə də yüksək temperatur zonalarında geotermal enerji istehsalını artırır.

Azərbaycanda yaşıl enerji istehsalı:

Bərpa Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyindən "Operativ Media"ya verilən məlumata görə, 7 ay ərzində elektrik enerjisi istehsalı İES-lərdə 13 863,7 mln. kVt·st, SES-lərdə 1 867,3 mln. kVt·st, digər mənbələr üzrə isə 538,0 mln. kVt·st təşkil edib. Bu dövrdə külək elektrik stansiyalarında 33,3 mln. kVt·st, günəş elektrik stansiyalarında 352,0 mln. kVt·st, Bərk Məişət Tullantılarının Yandırılması Zavodunda isə 152,7 mln. kVt·st elektrik enerjisi istehsal edilib. Beləliklə, yaşıl enerji mənbələri üzrə elektrik enerjisi istehsalı ötən ilin müvafiq dövrünə (1327,7 mln. kVt·st) nisbətən 1 077,6 mln. kVt·st artaraq 2405,3 mln. kVt·st təşkil edib.

Azərbaycan bərpa olunan enerji mənbələri üzrə yüksək potensiala malik olan ölkələrdəndir. Belə ki, ölkəmizin iqtisadi cəhətdən əlverişli və texniki cəhətdən istifadəsi mümkün olan bərpa olunan enerji mənbələrinin potensialı 26 940 MVt, o cümlədən, külək enerjisi üzrə 3 000 MVt, günəş enerjisi üzrə 23 040 MVt, bioenerji potensialı 380 MVt, dağ çaylarının potensialı 520 MVt həcmində qiymətləndirilir.

Dünya Bankının təşəbbüsü ilə günəş və külək enerjisindən istifadənin dəstəklənməsi üçün hazırlanmış Qlobal Günəş Atlası və Qlobal Külək Atlası tərəfindən təmin edilən xəritələrdə Azərbaycan Respublikası ərazisi üzrə birbaşa normal radiasiya, qlobal üfüqi radiasiya, eyni zamanda fotovoltaik potensial üzrə günəş radiasiyası və külək enerjisi potensialı haqqında məlumatlar əks olunmuşdur.

Dənizdə külək enerjisi potensialı

Dünya Bankı Qrupunun təşəbbüsü olan “Enerji Sektorunun İdarəedilməsində Yardım Proqramı” - ESMAP çərçivəsində aparılan ilkin təhlillərə görə, Xəzər dənizinin Azərbaycana məxsus hissəsində dənizdə külək enerjisinin texniki potensialı, dayazsulu hövzələrdə 35 QVt və dərinsulu hövzələrdə 122 QVt olmaqla, ümumilikdə 157 QVt səviyyəsində qiymətləndirilmişdir.

İşğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpa olunan enerji potensialı

Təhlillər göstərir ki, Vətən müharibəsində ölkəmizin qələbəsi işğaldan azad edilmiş ərazilərin su ehtiyatlarından digər məqsədlərlə yanaşı, enerji məqsədli istifadəyə şərait yaratmışdır. Tərtərçay, Həkəri çayı və bu çayların qollarında böyük hidroenerji potensialı mövcuddur.

İlkin müşahidələr göstərir ki, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarında günəş enerjisi layihələri üçün əlverişli potensial mövcuddur və bu texniki potensial 7200 MVt-dan artıq olaraq qiymətləndirilir. Eyni zamanda, ilkin araşdırmalara əsasən Laçın və Kəlbəcərin dağlıq ərazilərində külək enerjisinin 2000 MVt həcmində texniki potensialının olması müəyyən edilmişdir.

Digər bərpa olunan enerji mənbələrinə gəldikdə isə, Kəlbəcər və Şuşada geotermal enerji mənbələrinin olmasına dair müvafiq elmi araşdırmalar var. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə kənd təsərrüfatı və digər sahələrin inkişafı nəticəsində gələcəkdə bioenerji potensialı qiymətləndiriləcəkdir.
 

İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə Yaşıl Enerji Zonası (YEZ)

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin işğaldan azad edilmiş ərazilərlə bağlı müəyyən etdiyi iqtisadi inkişaf kursunda bu ərazilərin “yaşıl enerji" zonasına çevrilməsi əsas istiqamətlərdən biri hesab olunur. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra 2020-ci ilin iqtisadi yekunlarına dair 6 yanvar 2021-ci il tarixli müşavirədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən işğaldan azad edilmiş ərazilərdə Yaşıl Enerji Zonasının yaradılmasına dair strateji baxış irəli sürülmüş və bunun üçün həmin ərazilərdə kifayət qədər bərpa olunan enerji potensialının olması bildirilmişdir.

“Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində “yaşıl enerji” zonasının yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 may 2021-ci il tarixli 2620 nömrəli Sərəncamı ilə beynəlxalq məsləhətçi şirkətin cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Sərəncamın icrası istiqamətində Yaponiyanın TEPSCO şirkəti ilə əməkdaşlığa başlanılmış və müvafiq Konsepsiya sənədi hazırlanmışdır.

Konsepsiyanın məqsədi işğaldan azad edilmiş ərazilərdə mövcud olan yüksək bərpa olunan enerji potensialından istifadə etməklə ərazini ekoloji cəhətdən təmiz yaşıl enerji ilə təmin etmək və ekoloji cəhətdən təmiz və enerji səmərəliliyinə malik yaşıl texnologiyaların tətbiqi perspektivlərini araşdıraraq təkliflər formalaşdırmaqdır. Bunun üçün müxtəlif ssenarilər tətbiq edilməklə ərazilərin enerji tələbatı modelləri hazırlanmışdır.

Yaşıl Enerji Zonasının yaradılması çərçivəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərdə bərpa olunan enerji mənbələrindən elektrik enerjisi istehsalı, enerji səmərəliliyi tədbirləri, elektrik nəqliyyat vasitələrindən istifadə, tikililərin damlarında bərpa olunan enerji qurğularının (xüsusən günəş panellərinin) qurulması, həmçinin küçələrin və yolların işıqlandırılmasında günəş enerjisi əsaslı LED lampalardan istifadə, istilik, soyutma və isti su təchizatında bərpa olunan enerji texnologiyalarından istifadə, ağıllı enerji idarəetmə texnologiyalarıının tətbiqi, tullantıların enerji məqsədli idarə edilməsi kimi tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Bununla yanaşı, Azərbaycan hökuməti tərəfindən 2021-ci ilin noyabr ayında Qlazqo şəhərində keçirilmiş BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Konfransında (COP26) baza ili ilə müqayisədə 2050-ci ilə qədər istixana qazı emissiyalarının 40%-ə qədər azaldılması və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə "xalis sıfır emissiya" zonası yaradılması niyyəti bəyan edilmişdir. Bu da öz növbəsində işğaldan azad edilmiş ərazilərin yaşıl enerji zonasına çevrilməsinə töhfəsini verəcəkdir.

İlkin müşahidələr göstərir ki, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarında günəş enerjisi layihələri üçün əlverişli potensial mövcuddur və bu texniki potensial 7200 MVt-dan artıq olaraq qiymətləndirilir. Eyni zamanda, ilkin araşdırmalara əsasən, Laçın və Kəlbəcərin dağlıq ərazilərində külək enerjisinin 2000 MVt həcmində texniki potensialının olması müəyyən edilmişdir. Bununla yanaşı, Tərtərçay, Həkəri çayı və bu çayların qollarında böyük hidroenerji potensialı mövcuddur.

İşğaldan azad edilmiş ərazilərin bərpası prosesinin mühüm tərkib hissəsi kimi enerji infrastrukturunun qurulması və enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Bu hədəfə uyğun olaraq elektrik enerjisinin istehsal güclərinin bərpası çərçivəsində Laçında, Kəlbəcərdə və Suqovuşanda bərpa edilən 20.2 MVt gücündə 4 su elektrik stansiyası artıq istismara verilmişdir:

• “Güləbird” SES - 8 MVt;

• “Suqovuşan-1” KSES - 4,8 MVt;

• “Suqovuşan-2” KSES - 3,0 MVt;

• “Kəlbəcər-1” KSES - 4,4 MVt.

Eyni zamanda, Cəbrayıl rayonu ərazisində, Araz çayı üzərində ümumi gücü Azərbaycan tərəfi üçün 140 MVt (100 MVt "Xudafərin", 40 MVt "Qız Qalası") olmaqla, iki su elektrik stansiyasının tikintisi hazırda davam etdirilir.

Həmçinin, Laçın/Kəlbəcər ərazisində təxmini olaraq 100 MVt gücündə tikintisi planlaşdırılan külək elektrik stansiyası layihəsinin reallaşdırılması işğaldan azad edilmiş ərazilərdə “Yaşıl Enerji Zonası”nın yaradılmasına əlavə töhfə verəcəkdir.

Bundan başqa, 3 iyun 2021-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi ilə bp şirkəti arasında Zəngilan/Cəbrayıl zonasında 240 MVt gücündə günəş elektrik stansiyasının tikintisi layihəsinin qiymətləndirilməsi və həyata keçirilməsi fəaliyyəti üzrə İcra Müqaviləsi imzalanmışdır.

 

Ağıllı şəbəkələr və enerji saxlama

 

Ağıllı enerji şəbəkələri:  Ağıllı şəbəkələr enerji təchizatını daha səmərəli idarə edir, enerji istifadəsini optimallaşdırır və bərpa olunan enerji mənbələrinin şəbəkəyə inteqrasiyasını asanlaşdırır. Bu texnologiyalar enerji təchizatını tələbatla uyğunlaşdırır və enerji itkilərini azaldır.

Enerji saxlanması: Böyük miqyaslı batareyalar və digər enerji saxlanma texnologiyaları (məsələn, flywheel, compressed air energy storage - CAES) bərpa olunan enerjinin fasiləli xarakterinə cavab verir. Bu texnologiyalar enerji sistemlərinin daha sabit olmasına və bərpa olunan mənbələrin daha geniş istifadəsinə imkan yaradır.
 

Karbon dioksid (CO2) emissiyasının azaldılması

Daha təmiz yanacaq texnologiyaları: Hidrogen yanacaqları, bioyanacaqlar və sintetik yanacaqlar fosil yanacaqların yerini almaq üçün istifadə olunur. Hidrogen, xüsusilə nəqliyyat və sənaye sektorunda yanacaq olaraq karbon izini azaltmaq üçün geniş perspektivlərə malikdir.

Elektrikləşdirilmiş nəqliyyat: Elektrikli avtomobillər, avtobuslar və yük maşınları karbon emissiyalarını azaltmaq üçün geniş şəkildə inkişaf etdirilir. Eyni zamanda, ictimai nəqliyyatın elektrikləşdirilməsi də davam edir.

 

Azərbaycanda CO2 emissiyasının azaldılması üçün görülən tədbirlər:

1992-ci ildə BMT İqlim Dəyişiklikləri üzrə Çərçivə Konvensiyası (United Nations Framework Convention on Climate Change - UNFCCC) iqlim dəyişikliyinə qarşı qlobal səviyyədə mübarizə aparmaq üçün qəbul edilib. Konvensiya 21 mart 1994-cü ildə qüvvəyə minib.

Konvensiyanın əsas məqsədi istixana qazlarının konsentrasiyasını sabitləşdirmək və bu yolla iqlim sisteminə təhlükəli insan təsirinin qarşısını almaqdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün ölkələr, iqlim dəyişikliyini yavaşlatmaq və ya qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə razılaşırlar.

UNFCCC çərçivəsində iki böyük hüquqi sənəd qəbul edilib:

1. Kioto Protokolu (1997): Bu, UNFCCC çərçivəsində qəbul edilmiş bir protokoldur və 2005-ci ildə qüvvəyə minib. Kioto Protokolu inkişaf etmiş ölkələrə hüquqi cəhətdən məcburi istixana qazı emissiyalarını azaltma hədəfləri təyin edir.

2. Paris Sazişi (2015): Paris Sazişi UNFCCC çərçivəsində qəbul edilmiş bir başqa mühüm müqavilədir və qlobal temperatur artımını sənaye öncəsi səviyyələrə nisbətən 2°C-dən aşağı səviyyədə saxlamağı hədəfləyir. Paris Sazişi, Kioto Protokolundan fərqli olaraq, bütün ölkələr üçün tətbiq edilən bir sənəd olaraq, qlobal miqyasda iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə daha geniş iştirak və öhdəlikləri nəzərdə tutur.

Azərbaycan, Paris Sazişinə 22 aprel 2016-cı ildə qoşulub. Bu saziş çərçivəsində Azərbaycan iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərini azaltmaq üçün müxtəlif tədbirlər görməyi öhdəsinə götürüb. Sazişə əsasən, Azərbaycan özünün milli səviyyədə müəyyən edilmiş töhfələrini (NDC - Nationally Determined Contributions) təqdim edərək, iqlim dəyişikliyinin təsirlərini minimuma endirmək üçün konkret addımlar atır.

Paris Sazişi çərçivəsində Azərbaycan bir sıra öhdəliklər götürüb:

Azərbaycan 2030-cu ilə qədər istixana qazı emissiyalarını 1990-cı il səviyyəsinə nisbətən 35%, 2050-cil ilə qədər isə 40 faiz azaltmalıdır.

Ekologiya və Təbbi Sərvətlər Nazirliyindən (ETSN) "Operativ Media"ya verilən məlumata görə, Azərbaycanın qlobal emissiyalarda payı 0,15 faiz təşkil edir. Azərbaycanda ən çox emissiya yaranan sektor energetika hesab olunur.

Nəqliyyat vasitələrinin yaratdığı ekoloji problemləri azaltmaq üçün Azərbaycanda hibrid avtomobillərin yayılması və istifadəsinin təşviqi üçün addımlar atılır. Bu tədbirlər əsasən ekoloji cəhətdən təmiz nəqliyyat vasitələrinin istifadəsini artırmaq və karbon emissiyalarını azaltmaq məqsədi daşıyır. 

Hibrid və elektrik avtomobillərinin idxalına və satışına yönəlik bir sıra gömrük və vergi güzəştləri tətbiq olunur. Məsələn, 2019-cu ildən etibarən hibrid avtomobillərin Azərbaycana idxalında vergi güzəştləri qüvvədədir. Bu, hibrid avtomobillərin daha əlçatan olmasına və geniş yayılmasına kömək edir.

Azərbaycan hökuməti ekoloji siyasətlərin tərkib hissəsi olaraq, nəqliyyat sektorunda karbon emissiyalarını azaltmağa çalışır. Hibrid avtomobillərin istifadəsi bu siyasətin bir hissəsi kimi dəstəklənir, çünki onlar adi yanacaqla işləyən avtomobillərə nisbətən daha az emissiya yaradır.

Hibrid və elektrik avtomobillərinin istifadəsini asanlaşdırmaq üçün lazım olan infrastruktur, xüsusilə şarj stansiyalarının qurulması üzərində işlər görülür. Şəhərlərdə və magistral yollarda elektrik avtomobilləri üçün şarj stansiyalarının genişləndirilməsi hibrid avtomobillərin yayılmasını dəstəkləyir.

Bu addımların məqsədi Azərbaycanda hibrid avtomobillərin daha geniş yayılmasını təmin etmək və ölkənin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizəsinə töhfə verməkdir. Bu təşəbbüslər həm də ölkədə ekoloji təmiz nəqliyyat vasitələrinə keçidi sürətləndirir və yanacaq sərfiyyatını azaldır.
 

Əkinçilik və torpaq istifadəsi

Ağıllı kənd təsərrüfatı (Smart Agriculture): Dronlar, sensorlar və süni intellekt vasitəsilə suvarma, gübrələmə və digər kənd təsərrüfatı proseslərinin optimallaşdırılması yolu ilə resursların istifadəsi azaldılır və məhsuldarlıq artırılır.

Karbonu torpaqda saxlama texnologiyaları: Karbonu torpaqda saxlamaq üçün əkin rotasiyası, örtük bitkiləri və digər agronomik texnikalar tətbiq olunur. Bu texnologiyalar torpağın məhsuldarlığını artırır və karbonun atmosferə buraxılmasının qarşısını alır.

Şaquli əkinçilik: Şəhərlərdəki şaquli fermalar torpaqdan daha effektiv istifadəni təmin edir və su, gübrə və enerji sərfiyyatını azaldır. Bu texnologiya iqlim dəyişikliyinə uyğun olaraq daha dayanıqlı qida istehsalını mümkün edir.

Azərbaycanda ağıllı kənd təsərrüfatı:

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyindən "Operativ Media"ya verilən məlumata görə, bu gün bir çox təsərrüfatlarda ağıllı kənd konseptinə uyğun texnologiyalardan istifadə olunur.

Buraya idarəolunan suvarma sistemlərini, günəş panellərindən istifadə və digər komponentləri aid etmək olar.

Bildirilib ki, ağıllı kənd komponentlərindən istifadə torpaq və su resurslarından səmərəli istifadə imkanlarını artırır, məhsulun maya dəyərinin azalmasına, məhsuldarlığın artmasına müsbət təsir göstərir:

"Dövlət dəstəyi mexanizmlərinin tətbiqi bu kimi müasir innovasiya və texnologiyalara marağın artmasını təmin edir. Bu səbəbdən günümüzdə orta və böyük təsərrüfatlarda ağıllı kəndin bir komponenti sayılan idarə olunan suvarma sistemlərindən istifadə genişlənməyə başlayıb. Önümüzdəki illərdə müasir suvarma sistemlərindən istifadənin daha da genişlənəcəyini gözləyirik", - deyə məlumatda qeyd olunub.

Qeyd edək ki, "Smart village" layihələri Azərbaycanda ilk dəfə Zəngilanda ağıllı kənd konseptində ilk yaşayış məntəqəsinin salınması ilə başlayıb.

Dəniz və su hövzələrinin qorunması

Mavi karbon təşəbbüsləri: Mavi karbon ekosistemləri (mangroves, deniz otları və s.) karbon dioksidin saxlanmasına və atmosferə buraxılmasının qarşısını almağa kömək edir. Bu təşəbbüslər dəniz ekosistemlərinin bərpasını və qorunmasını hədəfləyir.

Okeanlarda karbon tutma: Okeanların karbon tutma qabiliyyətini artırmaq üçün yeni texnologiyalar, məsələn, dəniz sularına karbon qazının çəkilməsi və ya dərin sulara karbonun qarışdırılması təcrübə olunur.
 

Azərbaycanda dəniz və su hövzələrinin qorunması ilə bağlı görülən tədbirlər:
 

Azərbaycanda dəniz və su hövzələrinin qorunması ekoloji tarazlığın saxlanılması və su resurslarının davamlı istifadəsi üçün mühüm bir məsələdir. Xəzər dənizi və ölkənin daxili su hövzələri – çaylar, göllər və su anbarları – Azərbaycanın təbiəti və iqtisadiyyatı üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. Bu ərazilərin qorunması və davamlı istifadəsi üçün bir sıra təşəbbüslər və proqramlar həyata keçirilir.

Xəzər dənizi dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsidir və unikal bir ekosistemə malikdir. Burada yaşayan canlıların bir çoxu endemikdir, yəni yalnız bu bölgədə rast gəlinir. Xəzər dənizinin neft və qaz hasilatı, balıqçılıq, gəmiçilik və turizm kimi fəaliyyətlərdən təsirlənməsi nəticəsində ekosistemin qorunması böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Xəzər dənizində neft və qaz hasilatının geniş yayılması dənizin çirklənməsinə səbəb ola bilər. Bunun qarşısını almaq üçün Azərbaycanda müasir ekoloji təhlükəsizlik texnologiyaları və metodları tətbiq olunur. Ekoloji monitorinq sistemi ilə suyun keyfiyyəti, dəniz faunasının vəziyyəti və neft sızıntıları kimi risklər davamlı olaraq izlənilir.

Azərbaycan, Xəzər dənizinin digər sahilyanı dövlətləri ilə birlikdə bu su hövzəsinin qorunması üçün beynəlxalq sazişlərə qoşulub. Bu sazişlər çərçivəsində dənizin ekoloji vəziyyətinin yaxşılaşdırılması və çirklənmənin qarşısının alınması üzrə birgə tədbirlər həyata keçirilir.

Azərbaycan ərazisində bir çox çaylar transsərhəd su hövzələrinə aiddir. Məsələn, Kür və Araz çayları həm Azərbaycan, həm də qonşu ölkələrdən axır. Bu çayların ekoloji vəziyyətini qorumaq üçün transsərhəd su resurslarının idarə edilməsi və qorunması üzrə beynəlxalq əməkdaşlıq həyata keçirilir.

Azərbaycan su hövzələrində suyun keyfiyyətinin monitorinqi üçün müasir laboratoriyalar və monitorinq stansiyalarından istifadə edir. Su keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün su təmizləmə qurğuları və filtrasiya sistemləri qurulub.

Su hövzələrinə tullantı sularının buraxılmasının qarşısını almaq üçün Azərbaycanda ekoloji normalar və qaydalar tətbiq olunur. Sənaye müəssisələri, kənd təsərrüfatı və şəhər tullantıları bu çərçivədə nəzarət edilir və tənzimlənir.

Azərbaycanda su hövzələrinin və suya bağlı ekosistemlərin qorunması üçün bir neçə milli park və təbiət qoruqları yaradılıb. Məsələn, Şirvan Milli Parkı, Ağgöl Milli Parkı və Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğu su quşlarının və digər suya bağlı növlərin qorunması üçün vacib ərazilərdir.

Bu parklar və qoruqlar daxilində su hövzələrinin qorunması üçün xüsusi mühafizə tədbirləri həyata keçirilir. Su quşlarının və su fauna növlərinin yaşadığı yerlərin qorunması və bərpası üzrə layihələr icra olunur.

Su hövzələrinin ekosistemlərinin bərpası və reabilitasiyası üzrə bir sıra layihələr həyata keçirilir. Bu layihələr çirklənmiş və tərk edilmiş su hövzələrinin təmizlənməsi və yenidən yaşıl ərazilərə çevrilməsini hədəfləyir.

Azərbaycan hökuməti və qeyri-hökumət təşkilatları su hövzələrinə axıdılan tullantı sularının təmizlənməsi üçün müasir təmizləmə texnologiyaları tətbiq edir. Bu, həm su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısını alır, həm də suyun təkrar istifadəsini mümkün edir.

Su hövzələrinin qorunması ilə bağlı ictimai maarifləndirmə kampaniyaları həyata keçirilir. Məktəblər, universitetlər və yerli icmalar arasında ekoloji təhsilin gücləndirilməsi, suyun və su hövzələrinin qorunmasının vacibliyini ön plana çıxarır.

Azərbaycan su hövzələrinin qorunması ilə bağlı bir sıra qanun və normativ aktlar qəbul edib. Bu qanunlar suyun idarə edilməsi, çirklənmənin qarşısının alınması və ekosistemlərin qorunması üçün hüquqi baza yaradır.

Azərbaycan su hövzələrinin qorunması üzrə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. BMT, Avropa Birliyi və digər təşkilatlar ilə birgə ekoloji layihələr və proqramlar həyata keçirilir. Bu layihələr həm maliyyə, həm də texniki dəstək təmin edir.

Azərbaycan həm də qonşu ölkələrlə su resurslarının qorunması və davamlı istifadəsi sahəsində regional əməkdaşlıq həyata keçirir. Bu, xüsusilə transsərhəd su hövzələrində ekoloji problemlərin həllinə yönəlmişdir.

Azərbaycanın dəniz və su hövzələrinin qorunması sahəsində atdığı addımlar ekosistemlərin qorunması və su resurslarının davamlı istifadəsi üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Təbiətə zərər vurmadan, bu resursların gələcək nəsillərə çatdırılması üçün davamlı tədbirlərin görülməsi vacibdir.

Davamlı şəhər planlaşdırılması və tikinti

 Ağıllı şəhərlər: Ağıllı şəhər texnologiyaları enerji səmərəliliyini artırmaq, nəqliyyat sistemlərini optimallaşdırmaq və tullantıların idarə edilməsini daha effektiv etmək üçün istifadə olunur. Bu, şəhərlərdə karbon izini azaltmağa kömək edir.

Yaşıl binalar və enerji effektivliyi: Binalarda enerji səmərəliliyini artırmaq üçün yeni izolyasiya materialları, enerjiyə qənaət edən texnologiyalar və yaşıl dam örtükləri kimi yeniliklər tətbiq olunur. Bu binalar daha az enerji istifadə edir və istixana qazlarının emissiyalarını azaldır.

Azərbaycanda ağıllı şəhər texnologiyalarının inkişafı:

 

Azərbaycanda “ağıllı şəhər” konsepsiyasının tətbiqi ilə bağlı araşdırma aparılması və pilot layihə həyata keçirilməsi imkanlarının müəyyən edilməsi Prezident İlham Əliyevin 2020-ci il 27 fevral tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Açıq hökumətin təşviqinə dair 2020-2022-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planı”nda öz əksini tapıb. Prezident İlham Əliyev 2021-ci il aprelin 19-da “Ağıllı şəhər” (Smart City) və “Ağıllı kənd” (Smart Village) konsepsiyasının hazırlanması haqqında” Sərəncam imzalayıb. Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikasının “Ağıllı şəhər” (Smart City) və “Ağıllı kənd” (Smart Village) konsepsiyasının hazırlanması ilə əlaqədar İşçi qrup yaradılıb.

Prezident İlham Əliyev bununla bağlı bildirib ki, azad edilmiş ərazilərdə şəhərlər və kəndlər “smart-city”, “smart-village”, - yəni, “ağıllı şəhər”, “ağıllı kənd” konsepsiyası əsasında qurulmalıdır.


Daha təmiz və davamlı materiallar

Tullantıların təkrar emalı: Yeni materiallar və texnologiyalar tullantıların təkrar emalını artırır, bu isə tullantıların həcmini azaldır və təbii resurslardan istifadənin daha səmərəli olmasını təmin edir.

Bioplastiklər: Neft əsaslı plastiklərin əvəzinə, bioloji mənbələrdən əldə edilən plastiklərdən istifadə olunur. Bu plastiklər daha asan bioloji parçalanır və ətraf mühitə zərər vermir.


Azərbaycanda təkrar emal sənayesi:

Bakı şəhərində bərk məişət tullantılarının toplanması və çeşidlənməsi üzrə bir sıra önəmli layihələr həyata keçirilib. Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən pilot layihə çərçivəsində şəhərin 9 rayonunda bərk məişət tullantılarının çeşidlənmiş şəkildə yığılması üçün narıncı və yaşıl rəngli konteynerlər quraşdırılıb.

Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə 2010-cu ildən etibarən “Təmiz Şəhər” ASC tərəfindən Xəzər rayonunda yerləşən Qala qəsəbəsində üzvi və qeyri-üzvi tullantıların ayrı-ayrılıqda yığılmasının və daşınmasının təşkil edilməsi üzrə pilot layihənin həyata keçirilir.

Şuşa şəhərində bərk məişət tullantılarının səmərəli idarə edilməsi məqsədilə 4 çeşidli yeraltı tullantı konteynerlərinin quraşdırılmasına başlanılıb.

Bakı şəhərində tullantıların çeşidlənməsi və təkrar emalın inkişafı məqsədilə 2012-ci ildə Alman texnologiyası əsasında Balaxanı bərk məişət tullantılarının çeşidlənməsi zavodu istifadəyə verilib. Zavodun fəaliyyəti tullantı həcminin azalmasına və “yaşıl biznes”in inkişafına töhfə verir. Eyni zamanda Bərk məişət tullantılarının yandırılması zavodunda hər il təxminən 200 milyon kVt/saat alternativ elektrik enerjisi istehsal olunur.

Bakı şəhərində tullantıların yerləşdirilməsi və zərərsizləşdirilməsi sisteminin müasir standartlara uyğun təkmilləşdirilməsi istiqamətində “Təmiz Şəhər” ASC tərəfindən Xəzər rayonunda bərk məişət tullantılarının “Yükləmə-boşaltma məntəqəsi və çeşidləmə xətti”nin qurulması nəzərdə tutulur.

Ölkədə təkrar emal biznesini qurmaq, innovativ texnologiyaları tətbiq edərək yaşıl istehsalla məşğul olmaq istəyənlər üçün Balaxanı Sənaye Parkında əlverişli şərait yaradılıb. 2017-ci ildə fəaliyyətə başlayan Balaxanı Sənaye Parkı da ölkədə təkrar istehsalın inkişafında mühüm rol oynayır. Parkın ərazisi 10,15 hektara qədər genişləndirilib və burada fəaliyyət göstərən rezidentlərə dövlət tərəfindən vergidən və gömrük rüsumlarından azad olma kimi güzəştlər tətbiq edilib. Hazırda Sənaye Parkında 25 rezident qeydiyyatdan keçib və burada tullantılardan xammal kimi istifadə edilərək hazırlanan məhsullar bir sıra ölkələrə ixrac olunur.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən (ETSN) verilən məlumata görə, Nazirlik tərəfindən tullantıların uçotunun təkmilləşdirilməsi məqsədilə “Tullantıların əmələ gəlməsinin, istifadəsinin, yerləşdirilməsinin, başqasına verilməsinin və ya satılmasının ilkin dövlət uçotu Qaydası”nın layihəsi hazırlanıb. Həmçinin tullantıların yaranması, təkrar emalı və zərərsizləşdirilməsi ilə bağlı məlumat bazasının və elektron informasiya sisteminin yaradılması istiqamətində işlərə başlanılıb.

İstehsalçılar və idxalatçılar qarşısında qablaşdırma tullantılarının təkrar istifadəsi və utilizasiyası öhdəliyi yaradan İstehsalçının genişləndirilmiş məsuliyyəti mexanizmi üzrə Qanunu layihəsi hazırlanıb.

Bununla yanaşı köhnəlmiş və istifadəyə yararsız nəqliyyat vasitələrinin dövriyyədən çıxarılaraq təkrar emala yönəldilməsi məqsədilə nəqliyyat vasitələrinin utilizasiya proqramı qəbul edilib.

Nazirlik tərəfindən maarifləndirmə çərçivəsində plastik butulka, batareya və digər növ tullantıların qəbul edilməsi və ekoçanta/ting verilməsi təşkil edilir.

2022-ci il 14 dekabr tarixində BMT Baş Assambleyasının 77-ci sessiyasında hər il 30 mart tarixinin “Beynəlxalq Sıfr Tullantı Günü” elan edilməsi barədə qətnamə qəbul edilib. Qətnamədə “sıfır tullantı” təşəbbüsünün BMT-yə üzv dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən təşviq edilməsi vurğulanır.

Bundan əlavə, 2022-ci il 11 noyabrda Səmərqənddə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının IX zirvə görüşündə Azərbaycan tərəfindən "Ümumi evimiz olan Dünya üçün Sıfır Tullantı üzrə Qlobal öhdəliyə dair Bəyannamə" imzalanıb. Bu sənəd tullantıların təkrar istifadəsi və emalı vasitəsilə onların həcminin azaldılmasını və xammal resurslarının səmərəli istifadəsinin təşviqini nəzərdə tutur.

Cari ilin 27-28 iyun tarixlərində Bakıda keçirilən “Yaşıl dünya naminə Həmrəylik: Dayanıqlı Gələcək üçün Tullantıdan Dəyərə” adlı Beynəlxalq Forum çərçivəsində Türkiyə Respublikasının Sıfır Tullantı Fondu ilə Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi arasında Anlaşma Memorandumu imzalanıb.

Sözügedən Forumun yekununda bir sıra özəl şirkətkərlə “Sıfır tullantı” Bakı Təşəbbüsü imzalanıb. Təşəbbüsün məqsədi tullantıların səmərəli idarə edilməsi sahəsində infrastrukturun təkmilləşdirilməsi, pilot layihələrin həyata keçirilməsi, hesabatlılığın artırılması və bu sahədə dövlət-özəl tərəfdaşlığının gücləndirilməsidir.

Eyni zamanda COP29 çərçivəsində Azərbaycan tərəfindən Üzvi Tullantıların Azaldılması üçün Tərəfdaşlıq təşəbbüsü irəli sürülüb. Bu təşəbbüsün əsas məqsədi tullantı sektorundan metan emissiyalarını azaltmaqla yanaşı, qida tullantılarının idarə edilməsi, davamlı urbanizasiya və torpağın zənginləşdirilməsi kimi qlobal problemləri həll etməkdir. Tərəfdaşlıq, tullantı sektorunda Milli Səviyyədə Müəyyən Edilmiş Töhfələr üzrə öhdəliklərin icrasını dəstəkləməyi, maliyyə və investisiyaların artırılmasını, innovativ tərəfdaşlıqların qurulmasını və maraqlı tərəflərin cəlb edilməsini hədəfləyir.

Nərmin Qocamanlı