Yaxın günlərdə odlar yurdu Azərbaycanın ev sahibliyə ilə keçirilən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) bəşəriyyət üçün taleyüklü qərarlar qəbul edib. Bunların arasında insan sağlamlığı, iqlim dəyişmələri fonunda qlobal cəmiyyətin üzləşdiyi xəstəliklərlə mübarizə taktikaları xüsusilə diqqət çəkir.

COP-29-un iqlim dəyişmələri və insan sağlamlığı üçün prioritet çağırışlarından danışarkən, qarşımızda duran ciddi məsələlərdən biri Ermənistan tərəfindən 30 ilə yaxın işğal altında qalmış Azərbaycan torpaqlarının məruz qaldığı ekoloji terror, ağır metallar və digər sənaye tullantıları ilə çirklənmə faktlarının bütövlükdə Cənubi Qafqaz əhalisinin həyatı və sağlamlığı üçün yaratdığı təhdidlərdir.

Əlbəttə, Ermənistan tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının məqsədli şəkildə ağır metallarla, sənaye tullantıları ilə çirkləndirilməsi faktları dəfələrlə ölkə mətbuatında işıqlandırılıb. Xatırladaq ki, ötən il ölkəmizdə fəaliyyət göstərən vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları Ermənistanın dağ-mədən sənayesinin Cənubi Qafqazda səbəb olduğu ciddi ekoloji problemlərə dair baş nazir Nikol Paşinyana açıq məktub ünvanlayıb. Adıçəkilən məktubda ölkəmizi təmsil edən təşkilatlar Ermənistanın ciddi ekoloji təhlükə mənbəyi olan dağ-mədən sənayesi müəssisələrinin siyahısını açıq-aşkar göstəriblər. Həmçinin bu ölkənin yaratdığı ekoloji terrorun BMT-nin və digər beynəlxalq qurumların qəbul etdiyi konvensiya, protokol və digər taleyüklü sənədlərin tələblərini ciddi şəkildə pozduğunu sübut ediblər.

BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri, “Yaxşı Səhiyyə və Rifah” üzrə 3-cü, “Təmiz su və Sanitariya” ilə bağlı 6-cı, Məsuliyyətli İstehsal və İstehlak üzrə 12-ci, “İqlim Dəyişikliyinin Fəsadlarına qarşı Mübarizə”yə dair 13-cü, “Torpaq Ekosisteminin Mühafizəsi” üzrə 15-ci Məqsədləri, BMT-nin Beynəlxalq Su Axarlarının Qeyri-Naviqasiya İstifadəsi Hüququ Haqqında, Transsərhəd Kontekstdə Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi üzrə Avropa İqtisadi Komissiyası (Espoo Konvensiyası) və “Ətraf mühitin dəyişdirilməsi üsullarının hərbi və ya hər hansı başqa düşmənsayağı istifadəsinin qadağan edilməsi haqqında” konvensiyaları, Biznes və İnsan hüquqları üzrə rəhbər prinsipləri, həmçinin “Ətraf mühit və inkişaf üzrə Rio-De-Janeyro” bəyannaməsi, “Ramsar”, “Bern”, “Bioloji müxtəliflik” kimi beynəlxalq konvensiyaları – bütün bunlar Ermənistanın ekoloji terrorunun pozmuş olduğu beynəlxalq razılaşma və sənədlərin yalnız bir hissəsidir.

Ermənistanın regionda yaratdığı ekoloji təhlükələr fonunda ağır metalların yaratdığı səhiyyə problemləri
 

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı insan sağlamlığı və ətraf mühit üçün ciddi təsirləri olan 13 ağır metalı müəyyənləşdirib. Bu ağır metallara arsen, kadmium, kobalt, xrom, mis, civə, manqan, nikel, qurğuşun, qalay və titan daxildir. Ağır metallar havada, torpaqda, içməli suda və ya qrunt sularında sənaye istehsalı və ya çirklənmə nəticəsində yaranan konsentrasiyalı ağır metal mənbələrində və ətrafında toplana bilər.

Hesablamalara görə, hər il bir milyondan çox insan ağır metalların bu və ya digər formada mənfi təsiri ilə üzləşir. Yanacaq, hərbi sənaye, mədənçıxarma, foto emalı, kənd təsərrüfatı, yarımkeçiricilər, radioaktiv tullantılar və s. sahələrində işləyən yaxud bu müəssisələrin yaxınlığında yaşayan insanlarda ağır metallarla zəhərlənmə riski daha yüksəkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən, mütəxəssislər azyaşlı uşaqlar, qaraciyərinin funksiyası pozulmuş, habelə orqanizminin immuniteti və antioksidanları aşağı səviyyədə olan insanları yüksək risk qrupuna aid edirlər. Yaddaş pozğunluğu, Altsheymer və Parkinson xəstəlikləri, ağciyər, qan və ya mədəaltı vəzin xərçəngi, osteoporoz, böyrək və ya qaraciyər çatışmazlığı, sonsuzluq kimi ciddi pozğunluqlara səbəb ola bilən ağır metallar qan və sidik analizləri ilə aşkar edilə, uyğun müalicə ilə izlənilə bilər.

Amerikalı tədqiqatçıların qənaətincə, ağır metalların hüceyrə orqanellərinə və mitoxondriya, nüvələr, lizosomlar, hüceyrə membranları və fermentlər kimi hüceyrə komponentlərinə birbaşa təsir göstərir. Məlum olub ki, bu metalların ionları DNT və nüvə zülalları ilə qarşılıqlı əlaqədə olaraq DNT-nin zədələnməsinə, nəticə etibarilə hüceyrə dövrünün modulyasiyasına, apoptoza və ya kanserogenezə səbəb olur.

Beləliklə, dünyanın bir çox ölkəsində sənayeləşmə və urbanizasiyanın inkişafı ilə ağır metalların çirklənməsi yüksək toksikliyinə, yayılmasına və davamlılığına görə ekosistemlərdə orqanizmlərin metabolizminə təsir edən ciddi ekoloji problemə çevrilir. Müxtəlif ölkələrdən olan tədqiqatçılar tərəfindən ağır metallara məruz qalmanın mədə xərçənginin tezliyini və ölümünü artırdığına dair çoxsaylı araşdırmalar aparılıb. Mədə xərçəngi dünyada xərçəngdən ölüm hallarının ikinci səbəbi və xərçəng növləri arasında dördüncü ən çox yayılmış bədxassəli şişdir.

Torpağın, meyvələrin və tərəvəzlərin ağır metallarla çirklənməsi mədə-bağırsaq xərçənginin yüksək nisbətinə yol açır. Belə ki, xrom (Cr), nikel (Ni) və kadmium (Cd) kimi ağır metallar mədənin selikli qişasının baryerini pozaraq iltihaba və toxumaların zədələnməsinə rəvac verməklə mədə xərçənginə səbəb ola bilər. Bununla belə, hazırda mədə xərçənginin inkişafında ağır metallara məruz qalmanın rolunun hərtərəfli təsviri yoxdur. Ağır metallar ilə 2-ci tip insan epidermal böyümə faktoru reseptorunun gen gücləndirilməsi və mikrosatellit qeyri-sabitlik statusu arasındakı əlaqə naməlum olaraq qalır.

Bu nöqteyi-nəzərdən, hazırda apardığımız araşdırmalar metalların mədə xərçəngində mikrosatellit qeyri-sabitlik fenotipinə və ya 2-ci tip insan epidermal böyümə faktoru reseptorunun geninin gücləndirilməsinə təsir göstərə biləcəyinə diqqət ayırır.

Bu yaxınlarda əcnəbi həmkarlarımız tərəfindən aparılan bir araşdırma nəticəsində məlum olub ki, uçucu üzvi birləşmələrin biomarkerləri və səthi gücləndirilmiş sensor əsaslı nəfəs analizi təkcə mədə xərçənginə diaqnoz qoymur, həm də erkən və gec mərhələdə mədə xərçəngi xəstələri ilə sağlam fərdləri fərqləndirə bilər.

Əsrin bəlası xərçənglə elmi-innovativ mübarizə – müasir tibb elminin və dayanıqlı səhiyyənin qlobal prioriteti “yaşıl” cərrahiyyə
 

Səhiyyə müəssisələri tullantıların ikinci böyük mənbəyi hesab olunur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 2005-ci ildə apardığı “Minilliyin ekosisteminin qiymətləndirilməsi” göstərir ki, qlobal xəstəlik yükünün 25%-i ətraf mühitin keyfiyyətinin aşağı olması ilə bağlıdır. Bunun böyük əksəriyyəti ağır metalların yaratdığı ekoloji çirklənmənin yaratdığı xəstəliklərdir.

Təbii ehtiyatlardan əldə etdiyimiz faydaların 60%-i qeyri-davamlı idarəetmə səbəbindən sürətlə pisləşir. Sadə dillə desək, yaşadığımız dünya sağlamlığımızı dəstəkləmək qabiliyyətini itirməkdədir. Ümumdünya Xərçəng Hesabatına görə, 2020-ci ildə xəstəliyin yeni hallarının sayı 50% artaraq 15 milyona çatıb. İnanırıq ki, tibb və səhiyyə sahələri bu gün yaxşı yaşamağa, başqalarına isə sabah yaxşı yaşamağa imkan verən daha sağlam mühit yaratmaq üçün lazım olan rəhbərliyi təmin edə bilər.

“Yaşıl” nanotexnologiya tədqiqatlarının vacib və əsas sahəsi insan sağlamlığıdır. Mütəxəssislər onkoloji xəstəliklərin cərrahi müalicəsi üçün 5 ekoloji cəhətdən dayanıqlı tövsiyə təqdim edirlər:

1) əməliyyat otaqlarında tullantıların azaldılması və çeşidlənməsi;

2) birdəfəlik tibbi cihazların təkrar emalı;

3) ekoloji cəhətdən təmiz satınalma;

4) enerji idarəetməsi;

5) əczaçılıq tullantılarının idarə edilməsi.

Bu nöqteyi-nəzərdən, tibb ictimaiyyəti əmindirlər ki, cərrahiyyə şöbələrində ekoloji cəhətdən təmiz təcrübələr tətbiq etmək üçün vacib geoimkan mövcuddur. Bu üsullar tibb ictimaiyyətinə və ətraf mühitə əhəmiyyətli faydalar təmin edə bilər. Səhiyyədə yaşıl təcrübələri daha da araşdırmaq üçün daha çox araşdırma və təbliğata ehtiyac var. Bəzi uzunmüddətli və hətta daha güclü nanotexnologiya həlləri DNT və hüceyrə zədələnməsini bərpa edəcək və dərman müalicəsini uyğunlaşdıracaq. Dayanıqlı sağlamlıq və uzunömürlülüyü təşviq etmək üçün qabaqcıl nanotexnologiyadan istifadənin uzunmüddətli imkanları araşdırılır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində dəyişən iqlim şəraitində dayanıqlı və “yaşıl” səhiyyəyə həsr olunan çoxsaylı panel müzakirələrə söykənərək deyə bilərik ki, mədə xərçəngi riskini azaltmaq üçün ictimai sağlamlıq strategiyalarını hazırlamaq, ətraf mühiti çirkləndiricilərin aşkar edilməsini təkmilləşdirmək, xüsusilə ağır metallardan qaynaqlanan çirklənmə və çirkləndirici emissiyalara nəzarət etmək lazımdır.

Beləliklə, ağır metalların yaratdığı ekoloji çirklənmə, insan sağlamlığına vurduğu zərərlər ilə mübarizə və səhiyyə bir-biri ilə sıx bağlıdır. Onlar cəmiyyətin davamlı inkişafının təmin edilməsində mühüm rol oynayırlar. Ətraf mühitə mənfi təsirin azaldılması istiqamətində tədbirlərin görülməsi, “yaşıl” texnologiyaların və innovasiyaların inkişafı, o cümlədən ətraf mühitin mühafizəsinin vacibliyi barədə ictimaiyyətin məlumatlandırılması insanların həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və gələcək nəsillər üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına kömək edir.

ELGÜN SƏMƏDOV

Azərbaycan Cərrahiyyə, Qastroenterologiya və Onkologiya Cəmiyyətinin sədr müavini

GÜNEL MƏMMƏDOVA

Azərbaycan Cərrahiyyə, Qastroenterologiya və Onkologiya Cəmiyyətinin üzvü