BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyası (COP29) çərçivəsində keçirilən çoxsaylı tədbirlərdə, aparılan müzakirələrdə iqlim dəyişikliyi və insan sağlamlığı məsələləri çox vacib yer tutur. Bu nöqteyi-nəzərdən, qlobal iqlim dəyişiklikləri, eləcə də işğaldan azad olunmuş ərazilərimizdə 30 ilə yaxın müddətdə Ermənistan tərəfindən aparılan qərəzli ekoloji çirklənmənin səbəbindən insan sağlamlığı üçün yaranan təhdidlər diqqət çəkir.

"Operativ Media" ağır metallardan qaynaqlanan ekoloji çirklənmə və mədə xərçənginin vüsət almasında bu metalların təsiri barəsində Azərbaycan Cərrahiyyə, Qastroenterologiya və Onkologiya Cəmiyyətinin sədri onkoloq Altay Əliyev ilə müsahibəni təqdim edir:

- Altay doktor, bu gün qlobal elmi ictimaiyyətdə belə bir fikir formalaşıb ki, ağır metallar bir sıra patologiyaların formalaşmasında və insan kanserogenezində mühüm rol oynayırlar. Siz bu fikirlə razısınızmı? 

– Metalların, ələlxüsus ağır metalların toksikliyinin insan sağlamlığına mənfi təsirləri artıq uzun müddətdir elm adamları tərəfindən öz təsdiqini tapıb və bir çox istiqamətlərdə araşdırmalara cəlb olunub. Bu tədqiqatlar göstərir ki, arsen (As), kadmium (Cd), xrom (Cr), qurğuşun (Pb), civə (Hg) və nikel (Ni) kimi ağır metallar insan orqanizmində xərçəng şişlərinin yaranmasına və inkişaf etməsinə qarşı həssaslığı artıran kanserogenlərdir. Bundan əlavə, adları çəkilən həmin ağır metallar sink (Zn) və dəmir (Fe) ilə birlikdə DNT metilasiyasını dəyişdirərək xərçəngin inkişafını təşviq edə və xəstələrin müalicəyə həssaslığını azalda bilər.

- Ağır metalların insan orqanizminə göstərdiyi toksik təsirlər barəsində oxucularımıza nə deyə bilərsiniz?

– Ümumiyyətlə, metallar təbiətindən asılı olaraq orqanizmdə bir çox rol oynayırlar. Onlardan natrium və kalium əsasən yük daşıyıcılarıdır; maqnezium və kalsium biomineralizasiya yolu ilə bərk strukturların yığılmasında iştirak edir (dişlər, sümüklər və s.) və makromolekullarda (zülallarda, DNT) struktur funksiyaları vardır. Dəmir, mis və ya sink kimi birinci sıra keçid metalları zülalların protez qruplarında və ya fermentativ kofaktorlarda iştirak edir, redokslar elektron ötürülməsində iştirak edir və fermentativ redoks reaksiyasını katalizləşdirir. Əksinə, ağır metallar heç bir bioloji funksiyaya malik deyil. Hətta aşağı konsentrasiyalarda da orqanizmə toksik təsir göstərir. İsveçrəli həkim və kimyaçı Paraselsusun təbirincə desək, “doza zəhərə çevrilir” (the dose makes the poison).

- Son illərin elmi tədqiqatlarında belə bir fikirlə qarşılaşırıq ki, ksenobiotiklərin oksidləşdirici təsirlərinin induksiyası xərçəngin inkişafında birbaşa həlledici amildir. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

– Ksenobiotiklər insan orqanizminə bir çox ətraf mühit mənbələri, o cümlədən çirkləndiricilər, zəhərlər və toksinlər ilə təmas yolu ilə daxil olan ekzogen maddələrə aiddir. Bəzi ksenobiotiklər xərçəngin inkişafı ilə əlaqələndirilir və onların fəaliyyət mexanizmləri müxtəlif bioloji kaskadlarla qarşılıqlı əlaqəni əhatə edir.

Arsenik, xrom, nikel və kadmium da daxil olmaqla bir neçə ağır metalın, həmçinin aflatoksin kimi maddələrin oksidləşdirici zədələnməyə, DNT dəyişikliklərinə və şişin inkişafına səbəb olduğu müəyyənləşdirilib. Dəri, ağciyər, uretra, böyrək və mədə xərçəngləri kimi xərçəngin müxtəlif formaları ksenobiotiklərə məruz qalma ilə əlaqələndirilir.

Ağır metallar, ümumiyyətlə, ətraf mühitin ksenobiotiklərinin ən təhlükəli kateqoriyalarından biri kimi tanınır. Onlar ekologiyanın deqradasiyasına yüksək dərəcədə davamlı olduqları üçün canlı orqanizmlərdə toplana bilirlər. 

Yerüstü ekosistemlərdə ağır metallarla çirklənmənin olması bitkilərə birbaşa təsir göstərərək, rudimentar müdafiə mexanizmi yarada bilər. Ksenobiotiklər tərəfindən hədəflənən molekulyar biomarkerlərin identifikasiyası onların kanserogen təsirlərinin altında yatan mexanizmlər haqqında fikir verə bilər. Xərçəngdə ksenobiotikin molekulyar biomarker hədəfinə nümunə kimi aril karbohidrogen reseptorunu göstərə bilərik. 

Oxucularımızın diqqətinə onu da çatdırmaq istərdik ki, aril karbohidrogen reseptorunun ağır metal ksenobiotikləri ilə aktivləşdirilməsi ya aril karbohidrogen reseptoru ilə birbaşa bağlanmaqla, ya da aril karbohidrogen reseptoru ilə istilik şoku zülalı 90 arasındakı qarşılıqlı təsirə müdaxilə etməklə həyata keçirilir. Bu, ətraf mühitin çirkləndiriciləri və hüceyrə tənzimləmə mexanizmləri arasında mürəkkəb əlaqəyə işıq salır.

Aril karbohidrogen reseptorunun anormal ifadəsi və aktivləşməsi bir sıra bədxassəli xəstəliklərdə, o cümlədən leykoz, limfoma, glioblastoma, yumurtalıq, ağciyər, qaraciyər, baş və boyun xərçənglərində müşahidə edilib. Aril karbohidrogen reseptorunun inhibisyonu xərçəngin müalicəsində potensial olaraq faydalı bir yanaşmadır. 

- Müasir dünya elminin çağırışlarına söykənərək, dayanıqlı və “yaşıl” cərrahiyyənin gələcək nailiyyətlərinin mədə xərçənginin müalicəsində pasiyentlərə ciddi ümidlər bəxş edəcəyindən əmin ola bilərikmi?
 
- Səhiyyə müəssisələrində tullantıların zəif idarə olunması, təhlükəli materialların, təhlükəli kimyəvi maddələrin və təhlükəli radiasiya yayan tibbi texnologiyaların uzun və həddindən artıq istifadəsi ətraf mühitə tədricən və şübhəsiz zərər vurur. Xəstəxanalar, səhiyyə sistemləri və tibbi ləvazimatların tədarük zənciri də daxil olmaqla səhiyyə sənayesi fəaliyyətinin bütün müddəti ərzində emissiyaları artıra bilər. “Yaşıl” səhiyyə anlayışı bizə ekoloji dayanıqlığı, səhiyyə və tibb sahəsində “yaşıl” strateji çağırışları reallaşdırmaq üçün vasitələr təklif edir. Beləliklə, mütəxəssislərin və beynəlxalq təşkilatların araşdırmaları göstərir ki, səhiyyənin enerjiyə qənaətli və ekoloji cəhətdən təmiz olması iqlim böhranının həllinə kömək etmək üçün qabaqcıl innovativ həll yollarından biridir.

Ekoloji çirklənmə bilavasitə onkoloji xəstəliklərin yaranmasına, eləcə də sürətlə öz arealını genişləndirməsinə rəvac verdiyi üçün və “yaşıl” nanotexnologiya sahəsində gözlənilən innovativ yeniliklər yaxın gələcəkdə xəstələrə xərçəng hüceyrələrinin və virusların molekulyar quruluşuna nüfuz edərək onları bərpa etmək üçün hazırlanmış xüsusi mayeləri içmək məqsədilə proqramlaşdırılmış xüsusi nanorobotları təqdim edəcək. Hətta belə bir fərziyyələr irəli sürülür ki, nanorobotlar insan həyatının qocalma prosesini ləngidə və ya geri qaytara, hətta gözlənilən ömrü əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. 

Bu gün Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Səhiyyənin dünya miqyasında ekoloji fəsadlarını bu cür qiymətləndirir: hansı göstəricinin istifadə olunduğundan asılı olaraq, ümumi qlobal təsirlərin 1%-dən 5%-ə qədər dəyişir, bəzi ölkələrə təsirlər isə 5%-dən çox olur. ÜST bu ekoloji fəsadları aradan qaldırmaq, qlobal səhiyyənin və tibb xidmətlərinin yaşıllaşdırılması üçün təşəbbüslər həyata keçirir.

Əminik ki, dünya elminin müasir çağırışlarının qlobal cəmiyyətə bəxş etdiyi “yaşıl” xəstəxana və cərrahiyyə prinsipləri mədə xərçənginin, eləcə də digər onkoloji xəstəliklərin aşkarlanıb müalicə olunmasında bizə mühüm töhfələr bəxş edəcək. Buna görə də, hazırda üzərində çalışmalar apardığımız yeni tədqiqatlar ağır metalların səbəb olduğu xərçəngin, ələlxüsus cəmiyyətin daha çox əziyyət çəkdiyi mədə xərçənginin inkişafında iştirak edən molekulyar mexanizmlərə, eləcə də onların zərərli təsirlərini yumşaltmağı bacaran ən son elmi və elmi-innovativ üsulların qazandıracağı töhfələrlə yönəlib.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, xərçəng xəstələrinin bioloji nümunələrində ağır metalların olması, bu metallara məruz qalma və adıçəkilən xəstəlik arasında mürəkkəb əlaqələri daha dərindən əxz etmək davamlı araşdırma, multidissiplinar yanaşma tələb edən mühüm tədqiqat sahəsidir. Bu ideyalar xərçəng etiologiyası haqqında ictimai təfəkkürü gücləndirməyə, habelə ağır metallara məruz qalmanı və xərçəng riskini azaltmaq üçün innovativ səhiyyə səylərinə potensial təsir göstərməyi vəd edir.